به نام خدا
موضوع تحقیق: ناگفته هایی از دستور زبان فارسی دبیرستان
نگارش: غلامرضا هاتفی
کاری از گروه ادبیات فارسی شهرستان صدوق دبیر ادبیات وزبان فارسی استعداد های درخشان وشاهد وخاتم الانبیا ی یزد
ایمیل : hatefi25@yahoo.com
وبلاگ ادبستان www.rezahatefi.blogfa.com
زمستان 88
نوشته ای که فرا روی شماست سوالات وابهاماتی است که برای حقیر پیش آمده ویا ممکن است که برای تک تک شما هم پیش آمده باشد وسعی گردیده شاهد مثال برای سوالات از کنکور انتخاب گردد که پاسخ ها متقن باشد.خواهشمند است مارا از نظرات اصلاحی خود بهره مند سازید.
بخش اول:زبان فارسی
س 1-آیا پسوند ماضی سازدرفعل هایی که تکواژگذرا ساز می گیرنددر شمارش تکواژها یک تکواژجدا به حساب می آید ؟ در صورت تکواژبودن نوع آن را مشخص کنید.مثلاًفعل های رساندوچرخاند چند تکواژدارند؟
ج 1- فعل های دارای تکواژگذرا ساز متشکل از بن مضارع ،تکواژگذرا یا سببی ساز وپسوند ماضی ساز (د)یا(ید)هستند.مثلاًدر جمله ی علی پسرش را به مدرسه رساند.فعل رساند از تکواژهای زیر تشکیل شده است:رس+ان+ د+ در جمله ی من باد بادک را در هوا چرخانیدم .از ترکیب چهار تکواژ:چرخ + ان+ ید +م به وجود آمده است. پسوند ماضی ساز از تکواژهای وابسته دستوری است.ودر شمارش تکواژها به حساب می آید.
مثال تعداد تکواژهای وواژه های عبارت « شگفتا به خدا که هماهنگی این مردم در باطل خویش وپراکندگی شما در حق خود، دل را می میراند واندوه را تازه می گرداند» به تر تیب کدام است؟( هنر -90) 1-36و27 2-38و28 3- 38و 27 4-38و 29 س2- آیا پسوند ماضی ساز در افعال ماضی مثل (رسید)و(آمد) یک تکواژمستقل به حساب می آید؟فعل (آمد)ورسید را از نظر تکواژتجزیه نمایید.
ج2- نظر زبان شناسان ودستور نویسان در این مورد متفاوت است اما از نظر مؤّلفان کتب زبان فارسی فعل های ماضی از نظر ساختمان به دو گروه باقاعده .وبی قاعده تقسیم می شود.افعال با قاعده افعالی هستند که از بن مضارع به علاوه ی یکی از پسوند های ماضی ساز ( اد، ید ،ت ،ست)تشکیل یافته اند. رسیدن= رس + ید +ن توانستن = توان +سِت + َن افعال بی قاعده ، به افعالی اطلاق می شود که در ظاهر از بن مضارع به علاوه یکی از پسوند های ماضی ساز تشکیل نشده است: گفتن ، آمدن،.... در مورد افعال با قاعده ،پسوند ماضی ساز جزو تکواژهای فعل محسوب می شود.ودر شمارش تکواژها به حساب می آید امّا در افعال بی قاعده ، پسوند های ماضی ساز تکواژی جدا به حساب نمی آید .در نتیجه افعال ماضی بی قاعده با احتساب تکواژصفر ،در فارسی امروز دو تکواژمحسوب می شوند.
مثال جمله ی «استادسال ها در اعتلای فرهنگ وادب قبایل مختلف وکوچ نشینان حاشیه ی کویر کوشید» به ترتیب از چند تکواژ وواژه تشکیل شده است؟(سنجش 88)
1- 23و18 2-23و19 3- 22و19 4- 24و20
س3- فعل های امر چند تکواژمحسوب می شود؟
ج3-فعل امر دوم شخص مفرد:ب+بن مضارع+ تکواژصفر برو: ب + رو + بنشین :ب +نشین + فعل امر دوم شخص جمع : ب + بن مضارع + ید بروید :ب + رو +ید بفرمایید : ب + فرما + واج میانجی + ید
س4- فعل نیست چند تکواژدارد ؟آن را تجزیه کنید.
ج4- فعل نیست در جمله ی ( کسی در خانه نیست) از نظر مولفان کتابهای درسی دو تکواژاست: نیست + .ولی سازمان سنجش سه تکواژگرفته است.مثال عبارت( عشق ،خود ،هم راه وهم راهبر است ومقام ومنصب رادر آن جایگاهی نیست.به تر تیب چند تکواژ وواژه دارد؟(تجربی 88)
1-21و16 2- 21و 17 3-23و17 4-22و18
س5- ماضی مستمر سوم شخص مفرد ( داشت می رفت ) چند تکواژ صفر دارد ؟وتعداد تکواژهای آن به طور کلی چند تا است؟
ج5- ماضی مستمر سوم شخص مفرد دارای دو تکوازصفر است. داشت + + می + رفت +
همانطور که ملاحظه می شودگروه فعلی ( داشت می رفت) به طور کلی پنج تکواژ دارد.
س6- واژه ی( همراهند) چند تکواژ دارد؟
ج6- از سه تکواژ هم + راه + َند ساخته شده است.
س7- فعل های ماضی نقلی مانند ( رفته ای ،گفته ام و....)با توجه به این که فعل کمکی در آن ها مستتر است. چند تکواژ دارند؟
ج7- فعل های ( رفته ای ،گفته ام و....) دارای سه تکواژ ند. رفت + ه + ای گفت + ه + ام مثال: عبارت زیر از چند تکواژوواژه تشکیل شده است؟ با پیشرفت صنعت وگسترش فنون ارتباطات اکنون رسانه ها ی دیداری وشنیداری به کمک محقّقان آمده اندتا سرعت ودقت پژوهش ها را بیفزایند.(ریاضی87)
1-45و29 2-45و30 3-46و30 4-47و29 س8- تعداد تکو.اژ های کلمات زیر را مشخص کنید: باید ، حقیقت ، کرامت ، ملالت ، زحمت ، بستنی
ج 8- تمامی کلمات بالا به جز واژه ی (بستنی)و (باید) یک واژه ساده هستندو بنابر این یک تکواژ دارند اما واژه بستنی سه تکواژ دارد : بست + ن + ی وباید دو تکواژ به حساب آوریم وباید از دو تکواژ : بای +د تشکیل شده است: .مثال جمله ی( سبک وشیوه ی نگارش نامه های دوستانه باید با سن ومقام شخص مورد نظر متناسب باشد)دارای چند تکواژاست.(سنجش 86) 1-23 2- 24 3- 25 4-27
س9- تعداد تکواژ های افعال ( خورده ایم ، گفته ایم ) را مشخص و تفاوت میان آنها را بیان نمایید.
ج9- همانطور که در سوال دوم مطرح شد در این جا با دو نوع فعل مواجه هستیم .فعل ( خورده ایم ) دارای چهار تکواژ است .خور + د پسوند ماضی ساز + ه + ایم . امّا فعل گفته ایم سه تکواژ دارد : گفت + ه + ایم سوالی که در این جا مطرح می گردد این است که چرا با وجود ساخت یکسان ( ماضی نقلی دوم شخص جمع ) در تعداد تکواژ تفاوت دارند؟ در این جا با دو نوع فعل سرو کار داریم فعل خورده ایم فعلی با قاعده است زیرا خورد از بن مضارع + پسوند ماضی ساز تشکیل شده است.در صورتی که در فعل گفته ایم این طور نیست و گفت تنها د یک تکواژ است چرا که بی قاعده محسوب می شود ( ظاهراًاز بن مضارع وپسوند ماضی ساز ساخته شده است) بنابر این تفاوت در نوع فعل باعث تفاوت در تعداد تکواژهای گروه فعلی می گردد. توجه کنید:سازمان سنجش در کنکور سراسری گاهی این تکواژ را در نظر نگرفته است.مثلاً در کنکور سراسری زبان خارجه سال 83 رسید دو تکواژ در نظر گرفته است.
س10- چرا کلماتی همچون زمستان ،تابستان،دبستان ،دیوار،دیوانه،و....راساده فرض می کنیم در صورتی که خود متشکل از تکواژه هایی مجزا هستند؟
ج10- مسئله ای که در این جا مطرح است مسئله مطالعه همزمانی ودر زمانی ( تاریخی)واژه است اگر این کلمات را از منظر زبان شناسی در زمانی مطالعه کنیم حق با شما است اما همانطور که در مقدمه کتاب زبان فارسی اشاره شد در این کتاب ها ( فارسی امروز) مطرح است بنابر این باید از منظر زبان شناسی هم زبانی به ساختار این واژه ها نگاه کرد با توجه به این که فارسی زبان امروز قادر به توانایی تفکیک اجزای کلمه نیست.بنابر این این کلمات در فارسی امروز وبا توجه به مطالعه همزمانی ،ساده فرض می شوند ،هر چند از منظر زبان شناسی در زمانی این کلمات غیر ساده اند واز دو یا چند تکواژ تشکیل شده اند.
س11- چرافعل پیشوندی مرکب نداریم مثل سر در آموردن، از پا افتادن
ج11- اگر بخواهیم فعل را به دسته های متمایز تقسیم کنیم ،چند ین نوع تقسیم بندی ممکن است ،یکی آن است که تقسیم بندی اسم را اساس قرار دهیم وبه چها رنوع ساده ، مرکب ،مشتق، ومشتق مرکب تقسیم کنیم.با در نظر گرفتن همان ویژگی اسم . راه دیگر این است که برای سهولت کار ، چهار دسته را تقلیل دهیم ومثلاًبه دو دسته ی ساده ، مرکب تقسیم کنیم ( مانند خیام پور) یا ( فرشید ور) امّا هر دو ناگزیر فعل غیر بسیط را به دو بخش تقسیم کرده اند که نتیجه همان است. راه دیگر نیسز همان است که همه را ذیل سه دسته ی ساده ،پیشوندی،ومرکب بیاوریم ( مشکواه الدینی)ومانند کتابهای درسی اخیر که انجام داده اند.اختیار نوع اخیر برای کتابهای درسی بر این اساس است که مرکب اعم اسیت از مرکب وپیشوندی-مرکب، وبه تفکیک دقیق تر آن برای این گروه سنی نیازی نیست.البته افزودن نوع دیگری از فعل یعنی فعل گروهی یا عبارت فعلی نیز به این دسته بندی ممکن است.تمام این دسته بندی ها درست است ومغایرتی با هم ندارد.
س12- پیشوند هایی مثل فرا ، باز ، در و...چه نوع هستند ؟تصریفی ، یا اشتقاقی؟ چرا؟
ج12-چون جزو وند های تصریفی قید نشده است قطعاً مشتق است اما مشکل این جا است که فعل مشتق نداریم ومسئله ی مشتق بودن این نوع فعل هم با توجه به این که اصولاًوند مشتق ساز هستند، روشن است ودر کتب درسی بیان نشده است.
س13- آیا تکواژهای ماضی ساز فقط در فعل منظور می گرددیا در اسم وصفت هم به حساب می آیند؟مثل خوردنی ، خریدار.....
ج13- به نظر می آید که باید حساب کرد .شما وقتی واژه های فوق را تجزیه می کنید خور+د+ن+ی ویا خر+ید +ن+ی به حساب می آید.بن مضارع یه تکواژ جدا به حساب می آوریم ولی در کنکور سراری به حساب نیامده است. مثال: عبارت زیر چند تکواژو واژه دارد؟ این تو ضیحات را که محصول گره خوردگی حواس ظاهری با احساسات انسانی است بسیاری از سخن گستران بزرگ جهان زیبا ترین ودل انگیزترینشیوه ی تو صیف می دانند..
1-46-30 2-45-31 3- 47-30 4-48-29 س14-آیا نشانه های اختصاری تک واژ وواژه به حساب می آیند ؟مثل (ص) ، ( ع )و......
ج14- نه ،اگر ما نشانه پیکان رابه دلیل آن که بر معنایی دلالت می کند بتوان تکواژ به حساب آورد حروف اختصاری هم می توان.چون از تر کیب آن ها تکواژ ساخته نمی شود وشاید ممکن است کسی بگوید این نشانه ها نه تنها واج هستند بلکه از مرحله واجی هم گذشته اند.وتکواژ وواژه وجمله هم شده اند.بنابر این معنا دارند.مثلاًاز ( ص ) پی به صلی الله علیه وآله می بریم وبه این اشکال این گونه پاسخ می دهیم کخ با دیدن علامت پیکان هم می توان معنی ومفهومی درک کرد.بر حسب قرار داد وعرف وعادت ماست که به این شکل ددر آمده است.یا از نوع قواعد جاری ومستعمل جامعه ماست ووابسته به آموزش وفراگیری تا همه ی افراد جامعه این مفهوم را درک کنند.بنابر این این علائم را باید یک نشانه به حساب آورد از نوع قرار دادی که خود اعتبار زبانی ندارد.
س15- نهاد جدا ی محذوف آیا در شمارش گروه به حساب می آید؟
ج15- .......کتاب را آورد. به ازای هر جزو محذوف در جمله نشانه تهی یا – می آوریم ودر رسم نمودار هم از این نشانه ها استفاده می کنیم .حذف نظام جمله را تغییر نمی دهد.بلکه تنها جزیی یا بخشی از سخن را که گوینده فکر می کند شنونده می داند از روساخت حذف می کند اما در ژرف ساخت هم چنین موجود است وباید تهی وعلامت- را هم که به جای جزو محذوف می گذاریم در شمارش گروه به حساب آ وریم .
س16- در عبارت ( گروه ادبیّات گرد هم آیی دارند ، یا دارد) کدام صحیح است؟
ج16- می دانیم که گروه اسم جمع یا مجموعه است.پیش نهاد می کنیم به جای اسم جمع از این پس اسم مجموعه را به کار ببریم وبرای اسم جمع ( مجموعه) جاندار از قبیل کاروان ،گله،مجلس، و.....همیشه فعل را مفرد به کار ببریم.مثال: کاروان آوارگان وارد کشور ما شد.وغیرو....
س17- غیر ممکن مرکب است یا مشتق؟
ج17- به نظر می آید که مشتق است زیرا به معنی ناممکن است.در مسائل دستوری به معیارهای دستوری تکیه نکنید زیرا هر واژه حکم خودش را دارد وهر زبانی را هم بر اساس معیار های خودش می سنجند .این قیاس که چون غیر ممکن به معنای ممکن است از نوع قیاس هایی است که برخی از دستور نویسان پیشین در باب فعل مرکب می کردند.یعنی یه کلمه را معادل در فارسی معادل یک واژه عربی یا انگلیسی قرار می دادندومجموع آن ها را چون یک معنی واحد می رساند یک فعل مرکب به حساب می آوردند.مثل نگاه کردن که در عربی نَظَرَودر فرانسه regarderاست معنی این سخن این است که همه ی زبان ها دارای ساخت واحد هستند وهمه ی گویش وران به زبان یکسان می نگرند.در حالی که واقعاً این جور نیست.پس باید بگوییم که غیر ممکن مشتق مرکب است زیرا از دو واژه ی غیر وممکن ونقش نمای اضافه ساخته شده است.
س18- آیا متمم اجباری (فعل) محذوف در شمارش گروه به حساب می آید؟
ج18- اگر پاسخ منفی است چه طور در شمارش واژه واجزای اصلی جمله به حساب می آید ولی در گروه نه؟ من کتاب خریدم جمله چهار جزیی است باید جهار گروه هم باشد.پاسخ این سوال در خودآن نهفته است یعنی اگر اجباری است مثل همه اجباری هاست که در ژرف ساخت وجود دارند وتنها به یکی از دلایل وضوح عدم نیاز ،بی اهمیّت بودن وبا دانش قبلی مخاطب از روساخت حذف می شوند .
س19- خداوند دو تکواژ است یا یک تکواژ؟اگر دو تکواژ حساب کنیم ( وند) به چه معنا است؟مگر خداوند گونه آزاد نیست؟ ضمناًآقای وحیدیان دو تکواژ گرفته است.
ج19- یک تکواژ است وگونه آزاد ( خدا)می باشد.ما می گوییم، روزگاری این وند به شهادت کلام بزرگان همان ( مند) امروزی است یا چیزی در حد آن بوده است.ولاجرم واژه ساز وباز هم لاجرم اشتقاقی ، امروز بر خلاف همتای دیگرش مند فعال نیست ودر نتیجه یک تکواژ آزاد نمی تواند به شمار رود زیرا امروز استقلال دستوری ومعنایی خود را از دست داده است آقای دکتر وحیدیان با استدلال دیگری خداوند را دو تکواژ می دانند.یعنی می فرمایند خدا یک واژه هست ویک تکواژ ومستقل به اعتبار اسقلال خدا می توان وند را به این دلیل که هنگام حذف شدنش از تکواژ پایه هنوز هم تکواژ پایه مستقل وبا معنا ودقیقاً در همان معنا ی پیشین می ماند چیزی افزون بر پایه دانست وچون در تقسیمات واژگانی چیزی هم نداریم پس ناگزیر باید آن را تکواژ به حساب آورد وبا این دلیل خداوند دارای دو تکواژ می شود فرمایش این درست است وقرلرمان هم همین بود که به عنوان مرجع معتبر حرف زده باشیم.
س20-(ی ) در خدای ،جای، موی، و......تکواژ میانجی است؟
ج20- خیر .وامّا اگر منظور شما واج میانجی باشد در آن صورت پاسخ ما هم می شود آره وخیر.بدانیم که تکواژ میانجی میان دو مصوت میانجی گری می کند در حالی که در خدای ، جای ،....پس از ی مصوتی نیامده است امّا این در صورتی است که این واژه ها به تنهایی به همراه این به کار روند که گمان نمی کنیم دیگر در سراسر این مملکت کسی بگوید خدای حافظ ،یا او با موی هایش بازی کرد و.....یا بله در شعر ونثر قدیم معمول بوده است امّا در نثر فارسی امروز هنگامی ( ی) در پایان این واژه ظاهر می شود که بعد از آن ها مصوتی آمده باشد.نمونه ( خدای بزرگ ) پس ی در این موارد صامت میانجی است خلاصه این که هیچ فارسی زبانی امروزه خدا وجا و... را خدای وجای و.... تلفظ نمی کند ولی در پایان این واژه ها در حالت عادی نمی آید هر جا آمد معلوم است که زبان آن را لازم داشته وآورده است و....آری فقط در همان جای لازم به عنوان صامت میانجی ظاهر می شود.
س21- ی در بن مضارع گوی ، جوی ، و... جزو خود کلمه است یا میانجی است؟
ج21- اصلاً بفرمایید جایی را سراغ دارید که امروزه فارسی زبانی بگوید بگوی چرا تاخیر کردی؟ا مّا هیچ فارسی زبانی را هم نمی توانید بیا بید که که بتواند بگوید می گو –َ م وبه این دلیل ناگزیر است بگوید می گویم واز طرف دیگر بن های مضارع امروز اصلاً کار برد مستقل ندارند چه با (ی) وچه بی (ی) امّا اگر در مواردی که مثال زدیم بیایند (ی) در پایان همه ی آن ها صامت میانجی است .
س22- (ه) در صفت مفعولی ( گفته) تکواژ صرفی است یا اشتقاقی؟
ج22- اشتقاقی .زیرا از بن ماضی و صفت مفعولی ساخته شده است . یعنی باعث ساخت واژه ای جدید شده است. چرا فقط گفته را مثل می زنید ؟در همه ی صفت های مفعولی همین طور است .
س23-خاطره چند تکواژ دارد؟
ج23-خاطر همان خاطره نیست.پس واژه ی جدید است واگر این را قبول داشته باشیم .پس باید قبول کنیم که ( -ِ) (ه) خاطره هم یک تکواژ است .پس خاطره دو تکواژ است. س24-حروفی که در فرایند واجی کاهش حذف می شوند آیا در شمارش واج به حساب می آیند یا نه؟مثلاً واژه ی دست بند 8واج دارد یا 7واج؟
ج24- بستگی به شیوه خواندن دارد زیرا اعمال فرایند واجی اغلب اختیاری است .مثلاًهیچ کس نمی تواند حکم کند که ( روزگار) را همیشه روزِگار بخوانیم یا روزگار( ruzegar-ruzgar) حالا سوال این است که اگر ازما خواستند واژه ای را مثل روزگار واج نویسی کنیم آیا باید فرایند واجی را در نظر بگیریم یا نه به این سوال احدی پاسخ نداده است زیرا ایراد در سوال است نه در دانش ما . کسی که از ما می خواهد ساخت واجی روزگار را مشخص کنیم بدون اعراب گذاری شیوه ی دقیق خواندن آن را مشخص کرده باشد .یا از دو تلفظی بودن این واژه آگاه نیست یا به آن توجه ندارد ویا به عمد به آن بی توجه است که در هر سه حالت زحمت دیگران می دارد.پس توصیه ما این است که از طرح معما های حل نشدنی – نه به دلیل سختی که به دلیل کمبود اطلاعات در درس زبان فارسی مانند همه ی درس های دیگر جداً باید خود داری کرد. پس ساختار واجی یک واژه را بر اساس شکل مکتوب آن مشخص می کنیم .نمونه سوال: ساختار واجی واژه ی دست بند را مشخص کنید.د /-َ /س/ت/ب/-َ/ن/د/ سوال:ساختار واجی واژه ی دست بند را با در نظر گرفتن فرایند واجی هنگام تلفّظ آن مشخص کنید؟ د/-َ/س /ب/-َ/ن/د/
س25- حروفی که در فرایند واجی افزایش می شوند آیا در شمارش واج به حساب می آیند یا نه؟مثلاً خیابان 7واج است یا 6واج؟
ج25-به این واژه چیزی افزوده نشده است .فقط تغییر eبه iصورت گرفته که تقریباًدارد شامل همه ی e ها می شود.پس این وازه دو تلفظی نیست.وتنها به یک شکل خوانده می شود:خ+ی/ی+ا/ب+ا+ن/امّا در عروض مصوت اول این وازه ها -ِ تلفّظ می شود.
س26- حروفی که در فرایند واجی ادغام می شوند آیا در شمارش واج به حساب می آیند یا نه ؟ مثلاً کبوده 6واج است یا 7واج
ج26- این واژه تنها یک تلفّظ دارد.ه در پایان این واژه تلفظ می شود وصامت است ومصوت نیست ودر اصل کبود ده بوده است وپس همان گونه که ه در ده تلفظ می شود در کبود ده هم باید تلفظ نمود پس هفت 7 واج دارد.
س27-داستان جنّ وپری ولیلی ومجنون چند واژه است ؟سه واژه یا یک واژه ؟
ج27-سه واژه
س28- می بینمشان چند واژه است؟ اگر یک واژه است مگر می تواند دوگروه اسمی وفعلی باشد؟
ج28- دو واژه است زیرا در زنجیره ی جانشینی یک واژه جای گزین ضمیر های پیوسته ی شخصی می شود . مثال: می بینم آنها را و.... هنوز هم امکان جابجایی آنها وجود دارد که نشانه استقلال آنها است مثال: پیدایش کردم= که می شود پیدا کردمش .یکی از شرط های یا ویژگی های کلمه امکان جابجایی آزاد آن در جمله گرفته اند.
س29-بزرگم ومعلمی؟ چند واژه است ؟اگر یک واژه به حساب آوریم مگر (م) یا (ی) به جای فعل هستم وهستی نمی باشد؟ در این صورت باید (م) و(ی) به تنهایی یک واژه حساب شود.
ج29-دو واژه است معلمی که می شود معلم هستی و(ی) جزو معلم نمی باشد یکی دیگر از ویژگی های واژه این است که نمی توان اجزای دیگر کلام را میان عناصر سازنده واژه وارد کرد.
س30-کتابم ودفترش چند واژه است؟ضمایر متصل تکواژ آزاد هستند یا وابسته؟
ج30- ضمایر پیوسته یک تکواژ به حساب می آیند ویک واژه هستند . در زبان فارسی تکواژ نقش نما ی اضافه وصفت یعنی کسره اضافه وضمیر های پیوسته شخصی دو استثنا به حساب می آیند.از آنجا که این تکواژ ها یک واژه به حساب می آوریم از این رو باید یک تکواژ آزاد به حساب آوردو از آنجا که استقلال آوایی ندارند زیرا ضمیر های شخصی در زنجیره کلام با مصوت آغاز می شوند و(-ِ) نیز فقط یک مصوت است واین مصوت با با آخرین صامت واژه قبل تشکیل یک هجا می دهد و آزاد دانستن آنها با واقعیت سازگاری ندارد( واقعیت کاربردی)از این رو به واقع باید این دو مورد را جزو استثنائات دانست پس ما در زبان فارسی مجموعه ی تکواژ ها را با معیار مشخص دو دسته آزاد ووابسته می دانیم اما این دو مورد استثنا در این دسته بندی جای نمی گیرد وتنها کاری که برای معرفی آنها می ماند این است که باید تنها ویژگی این دو را تو صیف کرد . با این حال اگر بخواهیم به هر قیمتی شده این استثنائات را نیز در این دو دسته جای دهیم بهتر است طبق قاعده که هر واژ ه ی ساده ای یک تکواژ آزاد به شمار می آید این دو تکواژ آزاد را به شمار آوریم .
س31-( متمّم قیدی ) گروه اسمی یا قیدی یا حرف اضافه است؟
ج31-متمم قیدی به تنهایی گروه اسمی است امّا به همراه حرف اضافه اش گرو ه قیدی به شمار می آید.هر گاه حرف اضافه از ابتدای متمم قیدی حذف شود به گروه قیدی تبدیل می شود . نمونه ( کجا می روی ) ( کجا ) گروه قیدی است
س32- (نوعی ) در جمله ورزش نوعی ریاضت است چیست؟ آیا می توان ممیّز به حساب آورد.
ج32-شکی نیست که در این جمله منظور ما این نیست که ورزش یک نوع ریاضت است .امروزه( ی ) در پایان اسم ها دیگر در تقابل با دو وسه و... نیست.یعنی اصلاً معنای یک نمی دهد از طرفی دیگر هنگامی که صفت شمارشی همراه ممیز می آید بر روی صفت شمارشی تکیه می شود اما در این جمله ورزش یک نوع ریاضت است تکیه روی یک نیست.ودر واقع نوعی صفت مبهم پیشین می باشد .
س33- در جمله ی شما برای معلم خود پیام را بنویسید .سه جزئی است یا چهار جزئی؟
ج33- حرف اضافه ی نوشتن برای نمی باشد.امّا پیام جزو اسم هایی است که می تواند به کمک حرف اضافه ی ( برای) بگیرد.
مثال: پیامی برای جوانان ، پیام رییس جمهور به مردم.پس بنابر این معلم متمم است برای پیام وسه جزیی می باشد.
س34- اصوات جزو گروه اسمی است یا قیدی؟
ج34- اگر منظور از اصوات صوت است جمله می باشد .صوت نوعی استثنا از جمله می باشد ودر این صورت گروه نمی باشد واحدی بالاتر از گروه است . تعریف صوت: صوت واژ های است که مانند دیگر واژه ها ی زبان کاربرد ندارد یعنی نمی توان مفعول،متمم، ونهاد قرار بگیرد.وتنها از موقعیت وموارد ونحو هی بیان وقرینه می شود به مفهوم آن پی برد. س35- (ان) در واژه های گیلان ،پاییزان، شادان، کوهان، .....چه نوع تکواژی است ؟آیا وند اشتقاقی است یا صرفی؟مشتق هستند یا مرکب؟ ج35-اصل مهم در تشخیص این نوع تکواژ ها وواژه ها حفظ استقلال دستوری تکواژ ها در ذهن اهل زبان است.امروزه هیچ ایرانی ای گیلان را متشکل از گیل+ان نمی داندپس بهتر است این واژه ها را ساده به حساب آوریم ولی بهاران متشکل از بهار +ان می دانندپس مشابه این گونه کلمات را باید مشتق به حساب آورد.
س36- (زیاده خواه ) مشتق مرکب است یا مرکب) به عبارت دیگر زیاده مشتق است یا ساده ؟ زیاده گونه آزاد است یا مصدر زیادت ؟ اگر گونه آزاد است ساده وزیاده خواه مرکب است. اگر مصدر باشد زیاد خواه مشتق مرکب است.
ج36- توجّه گونه های آزاد دو گونه هستند ومیان آنها تنها دو گونه تلفظ وجود داردکه ناشی از اعمال فرایند های آوایی متفاوت است.مثال: بادمجان، بادنجان و.....یعنی بادنجان همان بادمجان است.میان دو گونه تفاوت ساختار وجود دارد یعنی یکی یک تکواژ بیشتر از دیگری داردجاوید+ جاویدان //شاد+شادان و...این دسته از گونه های آزاد یک واژه از نظر معنایی معادل هم به شمار می روند اما از نظر دستوری نه پس وند های به کار رفته در آن ها را در صورت حفظ استقلال دستوری باید به عنوان پسوند اشتقاقی به رسمیت شناخت ،گرچه محصول این اشتقاق تفاوت معنایی چندانی ایجاد نمی کند. زیاده گونه ی آزاد زیاد نمی باشد چون به جای هم به کار نمی روند وحتی بر خلاف نمو نه های دسته ی نخست با هم در توزیع تکمیلی هم نیستند نمونه: زیاده=بیش از این // زیاد =خیلی زیاده حالت تغییر یافته زیادت است که یک واژه ی ساده به شمار می آید.
س37-فریده وحمیده چند تکواژ دارد ؟ اگر دو تگواژ به حساب آ وریم مگر علامت تانیث هم مشتق ساز است ؟ چون آقای وحیدیان دو تکواژ به حساب می آورند.
ج37- اگر بپذیریم که (-ِ)، ( ه) در این جا تکواژ مجزایی نیست ، باید بلافاصله این را بپذیریم که فریده وحمیده همان فرید وحمید ند وچون واقعاً این طور نیست پس باید پاسخ عاقلانه ای داشته باشیم وپاسخ عاقلانه هم فعلاً ( تا پیدا شدن مفر بعدی ) این است که بگوییم تکواژ ( -ِ) (ه) تنها در پایان اسم های خاص به مفهوم تأنیث دلالت می کند.پس در این موارد خاص،این عنصر، یک تکواژ به شمار می آید واز آنجا که واژه ی جدید می سازد ، (-ِ) به این دلیل که نمی توان به فریده وحمیده ، فرید وحمید گفت وبعد هم ادعا کرد که این دو گونه های آزاد همند.)اشتقاقی هم هست.
س38- علی اکبر ، محمد حسن وواژه های شبیه به آن مرکب است یا شبه ساده؟چون در درس نوزد هم زبان فارسی 3 عمومی ( کلمات دخیل در زبان فارسی) که قبلاً به صورت مضاف ومضاف الیه ( خاتم الانبیا ، امیر المومنین) بوده اند. شبه ساده به حساب آورده است؟
ج38- آن واژه ها به همان شکل از زبان عربی وام گرفته شده اند در حالی که ساخت اسم خاص مرکب از دو اسم خاص ساده از ازشیوه های واژه سازی در زبان فارسی است.پس علی اکبر وعلی رضا و....اسم مرکب به شمار می آیند تکواژ گسسته چیست؟ پاسخ: امروز هرگاه (چنین) و (چنان) به عنوان وابسته ی پیشین یک گروه اسمی به کار روند در پایان این گروه حتما یک (ی) ظاهر می شود، از آن جا که وجود (ی) در این حالت، اجباری است نه اختیاری و نمی توان آن را در تقابل با هیچ تکواژ دیگری دانست، نباید آن را عنصری مستقل به شمار آورد بلکه باید آن را جزئی از وابسته های پیشین (چنین) و (چنان) به شمار آورد که از آنها جدا افتاده است به عبارت دیگر اگر «چنین و چنان » وابسته ی پیشین گروه اسمی باشند. همیشه با جزء گسسته خود، یعنی (ی) که در پایان گروه اسمی می آید، همراه اند و نمی تواند در این موارد (ی) را یک تکواژ مستقل بایک وابسته ی جداگانه به شمار آورد، پس به جای آن که بگوییم در فارسی دو تکواژ (چنین) و (چنان) داریم، باید بگوییم در زبان فارسی دو تکواژ (چنین …ی) و ( چنان …ی) داریم که همیشه واژه های همراه آنها در محل (…) قرار می گیرد. چنین کتابی، چنان مردی. تکواژ های چه، هر ، هیچ نیز اغلب همین وضعیت را دارند : چه آدم هایی پیدا می شوند! هر کسی برای کاری ساخته شده است . هیچ چراغی روشن نبود. شیوه های واژه سازی در زبان فارسی است.پس علی اکبر وعلی رضا و....اسم مرکب به شمار می آیند بخش دوم : عروض وقافیه
س39- آیا می توان واژه هایی مثل بری ( از مصدر بردن) ومشتری یا آری وماندگاری با هم قافیه شوند ؟زیرا در هر دو (ی )الحاقی است با این تفاوت که ( ی) در واژه ی بری وماندگاری طبق تبصره ی1 ودر مشتری وآری طبق تبصره ی 2 الحاقی است.
ج39-حالت اول : حرف ی طبق تبصره ی1 الحاقی باشد اما از نظر نوع دستوری در واژه های قافیه با هم فرق داشته باشند .این مورد در : تو بگفتی که به جای آرم وگفتم که نیاری عهد وپیمان وفاداری ودل بندی وباری که در ادامه آن را با تاری ( تاریک) قافیه کرده است وملاحظه می کنیم که در سه واژه ی قافیه که در این شعر به کار رفته است ( نباری، یاری، تاری)ی به تر تیب به عنوان شناسه فعل حاصل مصدر ونسبت به کار رفته است. حالت دوم: حرف ی طبق دو تبصره ی مختلف (1،2) الحاقی باشد در این مورد نیز شعری را بررسی می کنیم که می فرماید: آخر نگاهی باز کن وقتی که بر ما بگذری یا کبر منعت می کند کز دوستان یاد آوری که قافیه های دیگر این غزل عبارتند از : منظری ، صورتگری ، مشتری ، عنبری ، پری ، دری، ( در هستی ) دری ( منسوب ) می خوری ، بگذری ، می پروری ، وسامری که در واژه های مشخص شده ( ی ) طبق تبصره ی ( 2) الحاقی می باشد.
س40- در تبصره ی 2 آمده است اگر دو واژه ی مثل ( بر ه وتره) با هم قافیه شوند ، اگر چه (ه) جزو کلمه اصلی است الحاقی به حساب می آید.در این صورت آیا روی را می توانیم (ر) به حساب آوریم . یا در دو واژه ی علی ومنجلی که طبق تبصره ی 2 (ی) الحاقی است آیا (ل) روی است ؟ یا در این کلمات روی صدق نمی کند .چون اگر روی به حساب آوریم تا با تعریف روی که آخرین حرف کلمه ی اصلی است جور در نمی آید.
ج40- رَوی آخرین حرف از حروف اصلی قافیه است ؛بنابر این در بره وتره (-ِ) = (ه) حرف الحاقی است ،حرف (ر ) روی به حساب می آید ودر دو کلمه علی ومنجلی (ی) الحاقی است و0(-َ ل ) حروف اصلی قافیه ؛بنابر این روی حرف (ل) است .
س41- در پاورقی کتاب (ص) آمده است که مصوت کوتاه –ِبه ندرت اساس قافیه قرار گرفته است به خصوص زمانی که الحاقی داشته باشد مثل: هرکجا ذکر او بود تو که ای جمله تسلیم کن بدو تو چه ای که روی –ِجزو حروف اصلی؟ اگر اساس قافیه مصوت کوتاه –ِ باشد با هیچ یک از 2قاعده جور در نمی آید. اول باید گفت در این کلمات حرف روی چیست؟ دوم باید گفت اگر اساس قافیه مصوت کوتاه –ِ باشد کدام یک از دو قاعده شامل حال این می شود. اگر اساس قافیه مصوت کوتاه –ِ باشد کدام یک از دو قاعده ی 1و2 اساس ساختار قافیه قرار گرفته است؟
ج41- کلماتی از این دست که واژه های قافیه قرار گرفته اند بسیار محدود هستند بنابر این کم تر به این مورد توجه شده است اما به هر حال همان مصوت کوتاه –ِ به عنوان آخرین حرف از حروف اصلی قافیه به عنوان روی محسوب می شود. وهیچ یک از قواعد 1و2 در ساختار این قافیه ملاک عمل وقابل استفاده نیستند پس به این دو قاعده برای تبیین بیت آخر استفاده نکنیم واین مورد را قاعده ی سومی بدانیم که به علت کم کاربرد بودن به عنوان یک تبصره یا استثنا بیان می شود وضرورتی هم ندارد به تفصیل آن پرداخته شود .
س42- در دو واژه ی قطره وذره قافیه صحیح نیست چون حروف اصلی مشترک ندارند حال اگر حروف الحاقی داشته باشند می توان طبق تبصره 3 قافیه را صحیح به حساب آوردمثل تر ، بر، (قافیه نادرست) تری ، پری، ،چون الحاقی دارد صحیح است یا کلماتی که از نظر خطی قافیه آن ها غلط است می توان با اضافه کردن حروف الحاقی ، قافیه کرد مثل لذیذ ی ، حظی و....
ج42- در قاعده ی 2 وقتی اساس قافیه یعنی حروف اصلی بر اساس الگوی هجایی ( مصوت +صامت +صامت=روی) بنا شده باشد لازم است که یکسانی خطی را در صامت اول رعایت کنند به ندرت دیده شده است که این یکسانی در صامت اول رعایت نشده است این در مواردی است که دو حرف قریب المخرج باشند چنان که فردوسی می فرماید : به نام خداوندتنزیل ووحی خداوند امر وخداوند نهی ویا سعدی می فرماید: چه مصر وچه شام وچه بر وچه بحر همه روستایند وشیراز شهر قدما به این حرف ساکن جز( و/ا /ی) قید می گفتندو چنان که اشاره شد التزام حرف قید در قوافی واجب است .لازم به ذکر است که داشتن حروف الحاقی در چنین مواردی تأثیری در حرف قید ندارد؛بلکه فقط حرکت پیش از روی (توجیه) را می توان با افزودن پسوند تغییر داد؛ چنان که حکیم انوری مشتری وشاعری وعنصری را قافیه کرده است.اما در مورد سوال قافیه کلمات حظی ولذیذی موضوع متفاوت است وبا الحاقی گرفتن ی ،آن چه باقی می ماند ،ظ، ویذ است که به هیچ شکلی اساس قافیه قرار نمی گیرند ؛ چون در آن مورد خاص نیز باید مصوت ها کوتاه باشد ومتفاوت ؛اما در این مورد ظ داریم ویذ .
س43- در صفحه ی 10نوشته شده است در صورتی پسوند وپیشوند واژه ی قافیه محسوب می شوند که تکرار نشود مثل :لولیان ، پروان ، چون ان در واژه ی لولیان نشانه ی جمع است ودر واژه ی روان نشانه ی صفت حالیه است به همین دلیل قافیه صحیح است ولی در زلفکان ورخان چون ان در هر دو نشانه ی جمع است قافیه صحیح نیست.سوال در این جاست که : 1- آیا (ان) به تنهایی اساس قافیه قرار می گیرد یا اساس قافیه لولیان وروان است؟ 2- اگر ان واژه ی قافیه است پس چرا در کتاب از سالهای قبل ( 70) تاکنون زیر دو واژه ی لولیان وروان خط کشیده است؟ وازطرف دیگر این بیت مطلع غزل مولوی است .با قافیه های آسان، زیان ، و....آیا می شود در بیت اول واژه ی قافیه ان ودر بیت های دیگر یک واژه ی معنا دار مثل آسمان وزیان و.... باشد ؟همچنین در هیچ کتابی آن را به تنهایی واژه ی قافیه نگرفته اند .در کتاب عروض وقافیه دکتر شمیسا آمده است :چون ان در واژه ی قافیه تکرار شده است قافیه صحیح است مثلاً روان، لولیان .نه این که ان واژه ی قافیه است .
ج43- بهتر بود در کتاب درسی می گفت در صورتی پسوند وپیشوند اساس قافیه محسوب می شود که تکرار نشود تا این اشکال پیش نیاید اما به هر حال استنباط شما صحیح است و(ان) در مثال های فوق واژه ی قافیه نیست، بلکه حروف اصلی قافیه است اما در مثال زیر – که بر ودر جدا نوشته می شوند خود در حکم واژه های قافیه هستند ور در آنها حروف اصلی قافیه است ونمی گیرد ردیف به حساب می آید:
دلم جز مهر مهرویان طریقی بر نمی گیرد زهر در می دهم پندش ولیکن در نمی گیرد
س43- در بیت : کنون با خرد باید انباز گشت که فردا نماند ره باز گشت واژه ی قافیه کدام است؟آیا انباز وباز واژه ی قافیه وگشت وگشت ردیف است ؟یا این که گشت وگشت به دلیل متفاوت بودن معنا قافیه است وردیف ندارد.
ج43- به نظر می رسد گشت وگشت با این که معنایشان متفاوت است ، ردیف است زیرا این بیت مطلع غزل سعدی است و اگر این دو واژه را قافیه به حساب آوریم با ردیف های دیگر ابیات تناقض پیدا می کند بنابر این انباز وباز واژه ی قافیه وگشت وگشت ردیف است.0 بخش آرایه های ادبی جناس تام وراه تشخیص آن در جمله (همگونی)جناس تام که هنری ترین گونه ی این آرایه شمرده تواند شد که دو پایه در گفت و نوشت به یکبارگی یکسان باشد( بدیع: دکتر جلال الدین کزازی)
زکوی میکده دوشش به دوش می بردند
امام شهر که سجاده می کشید به دوش
دوش آگهی ز یار سفر کرده داد باد
من نیز دل به باد دهم، هر چه بادباد
عشق شوری در نهاد ما نهاد
جان مادر پوسته ی سودا نهاد
بنابراین زمانی بین دو کلمه جناس تام می تواند باشدکه هر کلمه در لغت نامه ی فارسی یک مدخل مستقل با معنی ویژه ی خود داشته باشد یعنی واژه ا ی با یک مدخل قاموسی، با واژه ی همسان خود در معنی استعاری، کنایی، نمی تواند جناس تام درست کند ومعنی استعاری، کنایی ، مجازی، جواز بر دریافت جناس تام نیست. مثال:
خلد گر پا خاری آسان بر آرم چه سازم به خاری که بر دل نشیند
بین در واژه ی فوق جناس وجود ندارد چون : هر دو واژه درمعنی قاموسی یکی هستند فقط در مصرع دوم خار درمعنی استعاری (عشق – درد و……) است و این معنی استعاری دال بر جناس نمی تواند باشد.
خرگم شده را بخواند کای یار
اینک خرتو بیار افسار.
بین واژه های مشخص شده جناس نیست. به همان دلیل فوق
در شمار ار چه نیاورد کسی حافظ را شکرکان محنت بی حد و شمار آخر شد
بین دو واژه فوق جناس نیست چون هر دو در معنایی قاموسی یکی است فقط ( شمار) در مصرع اول در زنجیره ی گفتار با قرار گرفتن در کنار عبارت فعلی (در…………….نیاوردن) معنی کنایی می دهد. به تنهایی همان (شمار) است نه چیز دیگر. ( یک ره زره دجله منزل به مداین کن وز دیده دوم دجله بر خاک مداین ران)
ودجله هم در بیت فوق جناس نیست.
سوال: تفاوت (نماد) و (استعاره) چیست؟ مشبه در استعاره یک چیز ودر نماد چند چیز است. مثلا یکی عکس کبوتری می کشد و آزادی را اراده می کند، یکی دیگر کبوتری می کشد وشهادت را مطرح می سازد و دیگری شهید را اراده می کند وقتی کبوتر را در معنای استعاری شهید، شهادت، آزادی، صلح، رهایی و…… به کار می بریم، نماد است. در حالی که وقتی می گوییم ( زبادام تر، آب گل را بریخت) بادام تر، استعاره از چشم است و مشبه ، فقط چشم است. ( پخته وخام) در بیت زیر ، نماد است یا استعاره؟
در نیابد حال پخته ، هیچ خام پس سخن کوتاه باید والسلام
پخته وخام، صفت در معنای استعاری است. اگر پخته وخام، با هم یک کل اراده کند، کنایه است. به عبارت دیگر اگر دو کلمه متضاد در کنار هم قرار بگیرد و از آن ها یک مفهوم اراده شود، کنایه است مانند: شب و روز، کنایه از همیشه است. راه شناخت ساده ی مجاز چگونه است، کلمه را بر می داریم و جای آن حقیقت مورد نظر را قرار می دهیم ، باید صددرصد معنی حاصل شود. به عبارت دیگر مجاز را بر می داریم و حقیقت را جای آن می گذاریم باید صددرصد معنی بدهد، مثل( کلاس، درس می خواند) از جمله (کلاس) را بر می داریم جای آن (بچه ها) می گذاریم صددرصد جمله معنی می دهد.( بچه ها درس می خوانند) • ایران برنده شد ← تیم برنده شد. • ( دامن از خاک بر چیدم) به جای خاک دنیا قرار می دهیم، جمله معنی می دهد ( دامن از دنیا بر چیدم). مجاز نمی تواند چند کلمه با جمله باشد مجاز یک لفظ است مثل: ( جهان دل نهاده بر این داستان) به جای (جهان) (مردم) می گذاریم. می شود (مردم دل نهاده اند بر این داستان) پس مجاز، یک لفظ است بر چند معنی که یک معنای آن حقیقی و بقیه ی معناها غیر حقیقی است. دستور زبان: راه تشخیص فعل مرکب از ساده چیست؟ ج- برای تشخیص فعل مرکب از ساده چند راه وجود دارد که هر یک در جای خود مفید و کارگشا است. قبل از ذکر این شیوهها نکتهای به تأکید تمام یادآوری میکنیم و آن توجه به فعل در زنجیرهی جمله است. فعل را به طور مجرد و خارج از جمله بررسی نکنیم، چه بسا فعلی در یک جمله ساده باشد و همان فعل در جملهی دیگر، در هم نشینی با اجزای متفاوت، مرکب به شمارآید. اما راههای تشخیص :
1- در جملههای چهارجزئی مفعولی- متممی، اگر پیش از فعل اسم یا صفتی باشد که نه مفعول است و نه متمم،قطعاًباجزء فعلی، یک فعل مرکب به شمارمیآید. مثال: ۱٫ احمد پول را از من قرض گرفت. نهاد مفعول متمم فعل مرکب تهمینه نام سهراب را برای پسرش انتخاب کرد. نهاد مفعول متمم فعل مرکب سارق پولها را از بانک سرقت نمود. فعل مرکب
۲- در جملههای چهار جزئی متمم – مسندی یا مفعولی – مسندی نیز اگر جزء غیرصرفی (پایه) نقش متمم یا مسند نداشتهباشد، حتماً جزئی از فعل مرکب است: مردم از پوریایولی به عنـــــوان پهلوان نام میبردند. نهاد متمم گروه حرف اضافه مسند فعل مرکب من او را عاقل گمان کردهبودم. نهاد مفعول مسند فعل مرکب
۳- عبارتهای کنایی دارای فعل - که اجزای آن امروزه تک تک معنای خاصی دارد که با معنای کل عبارت کاملاً متفاوت است- همیشه فعل مرکب هستند. او دست به عصا راه میرود (= احتیاط میکند) نهاد فعل مرکب جملهی بالا دو جزئی است. او به من فخر میفروشد. (=ناز میکند یا غرور دارد) نهاد متمم فعل مرکب
۴- مفعولپذیری : اگر در جملهای مفعول همراه با نشانهی خود بیاید، فعل دارای جزء اسمی یا صفتی حتماً مرکب است: احمد این کتاب را مطالعه کرد. فعل مرکب دزد پولها را سرقت نمود. فعل مرکب در جملهی «دزد پولها را به سرقت برد.»فعل جمله ساده است و “به سرعت” متمم قیدی و قابل حذف است: دزد پولها را برد.
۵- هم معنایی با “گرداند” اگر بتوانیم فعل یک جمله را با ” گرداند” عوض کنیم به طوری که معنای جمله تغیر نکند، فعل حتماً ساده و جزء پیش از آن “مسند” است، مثال:شاعر، مجلس را گرم نمود. (گرداند) طوفان خانهها را خراب کرد.( =گرداند) مسند مسند دشمن نقشههای ما را نقش برآب ساخت. (= گرداند) نهاد مفعول مسند فعل
۶- منفی ساختن فعل و افزودن “هیچ” “ی” پیش و پس از جزء غیر صرفی(پایه): اگر باز هم در ساده یا مرکب بودن فعل تردید داشتیم، باید آن را منفی کنیم و پیش و پس از پایه ” هیچ” و وابستهی پسین”ی” بیفزاییم، اگر جمله معنا داشت، فعل حتماً ساده است و در غیر این صورت، مرکب خواهد بود. مثلاً:احمد برای پیروزی خود تلاش کـــــرد. مفعول فعل ساده ممکن است بگوییم : فعل “کوشش کرد” مرکب است زیرا مترادف با فعل “کوشید” است که خود ساده به حساب میآید. اما این نظر، درست نیست. هر فعلی که یک مترادف ساده داشته باشد، ساده نیست. جملهی بالا را منفی میکنیم:احمد برای پیروزی خود هیچ تلاشی نکرد. (= انجام نداد) دربارهی جملهی : من درس را یاد گرفتم” نمیتوانیم بگوییم: من درس را هیچ یادی نگرفتم. میبینیم که ملاک گسترشپذیری (وابستهپذیری ) در این جا دیده میشود و بعد از “کوشش” وابستهی “ی” آمده است و جمله هم معنای کاملاً درست و رایجی دارد. چرا باید از ملاک وابستهپذیری فقط در ساختهای مثبت استفاده کنیم؟اگر فعلی در شکل مثبت خود مرکب باشد،باید در شکل منفی و دیگر ساختها هم مرکب بماند. فراموش نکنیم فعل مرکب، آن است که مصدر مرکب داشتهباشد و بن مضارع آن نیز به صورت مرکب رایج باشد. نکتهی مهم دیگر آن است که برخی به جزءغیرصرفی (پایه) وابستهای میافزایند و میگویند : معنا دارد. اما معناداری به تنهایی کافی نیست، فعل باید کاربرد عام داشته باشد و رایج هم باشد.
۷- جانشینپذیری اگر در ساده یا مرکب بودن فعلی در جمله تردید داریم، میتوانیم قسمت فعلی را با فعل هممعنای آن عوض کنیم تا تردید ما برطرف شود. مثال:الف: احمد حرف جالبی زد. ب: احمد حرف جالبی گفت. پ : احمد حرف جالبی بر زبان آورد. می بینیم فعلهای “گفت” و “بر زبان آورد” معادل و هممعنای فعل “زد” است. پس فعل “زد” در جملهی الف ساده است. توجه به نظام معنایی و کاربرد ها و معانی متفاوت یک فعل در جمله در تشخیص ساده و مرکب بودن آن، ضروری و روشنگر است.مثال دیگر: الف: او با من مصاحبه کرد. ب: او با من مصاحبه انجام داد. فعل “کرد” در جملهی الف به معنای “انجام داد” است و ساده به شمار میرود. همانگونه که اگر فعلی به معنای “گرداند” یا “گشت ” (= شد) باشد، فعل ربطی و اسنادی (مسند خواه) محسوب میشود، فعل “کرد” کرد نیز اگر به معنای “انجام داد” باشد، همیشه ساده و گذرا به مفعول است و جزء پیش از آن (اسم یا صفت) مفعول جمله به شمار میآید. مثال دیگر: الف: احمد سوگند خورد. ب: احمد سوگند یاد کرد. پ: احمد سوگند به جای آورد. فعل “خورد” در معنای “به جای آورد” و “یاد کرد” آمده و ساده است و “سوگند ” مفعول آن شمرده میشود. اغلب، نقش مفعول با فعل خود، با فعل مرکب اشتباه میشود. یعنی مفعول جمله را جزء اسمی یا صفتی (پایه) فعل میپندارندو خطا در همین جاست. اگر نتوانستیم با قاعدهی جانشینی و معادل معنایی، جزء پیشین فعل را مفعول به حساب آوریم، فعل ما مرکب خواهد بود.گاهی نیز -به ندرت – جزء پیشین، متمم اسم است؛ مانند:کودک زمین خورد = کودک به زمین خورد = کودک به زمین افتاد. فعل “خورد” ساده است و “زمین” نقش متممی دارد که نقشنمای آن به قرینهی معنوی حذف شده است.
منظور از ساختگرایی و پرهیز از معنیگرایی نیز دقیقاً به این معناست که :
۱- فعلها را باید در ساختمان جمله بررسی کرد نه خارج از آنها.
۲- به کاربردهای گوناگون فعل در جمله توجه نمود.
۳- نشانههای لفظی (نقش نماها ) اهمیت دارند و استثناپذیر نیستند. برای مثال : نشانهی “را” همیشه و همه جا – در زبان فارسی معیار امروز- نقشنمای مفعول است و معنای آن مورد نظر نیست. در جملهی “پرستار کودک را غذا داد” “کودک” مفعول اول جمله و “غذا” مفعول دوم آن است و جمله دو مفعولی شمرده میشود. نباید بگوییم “را” یعنی “به” و جمله در اصل چنین بوده است:” پرستار به کودک غذا داد. آن چه اهمیت دارد شکل فعلی جمله و قاطعیت نقشنمای مفعول است. هم چنین جملهی “دلم گرفت” با جملهی “احمد حقش را گرفت” یا “پلیس دزد را گرفت” تفاوت دارد، در جمله ی اول “گرفت” یعنی “غمگین شد”، در جملهی دوم “گرفت” یعنی “به دست آورد” . در جملهی سوم ” گرفت” یعنی “دستگیر کرد”.فعلها تفاوتهای معنایی دارند و یک فعل به حساب نمیآیند.”گرفت” جملهی اول ناگذر و در جملهی بعدی گذرا به مفعول است..در دستور مبتنی بر ساختگرایی، تعیین نقش و معنای یک واژه به هم نشینی آن با دیگر واژه ها بستگی دارد که به آن ارتباط افقی یا ساختاری میگویند.مثال: الف: سرم به سنگ خورد. ب: لباسش به من خورد. پ: کودک شیر خورد. در جملهی الف “سرم به سنگ خورد” یک جملهی کنایی و مجموعاً یک فعل مرکب است و نهاد آن “من” بوده که حذف شده است.درجملهی “ب” لباس نهاد جمله، “من” متمم و “خورد” فعل آن و ساده است؛ یعنی اندازه شد.در جمله ی “ب” “خورد” یعنی نوشید و این معنا از همنشینی آن با کودک و شیر پیدا میشود.در جملهی الف، همنشینی فعل “خورد” با سر و سنگ، فعل مرکب کنایی ساخته است.در جملهی ب، همنشینی “خورد” با لباس، فعل سادهی گذرا به متمم پدید آورده است. در جمله ی پ هم نشینی “خورد” با شیر و کودک، فعل را ساده و گذرا به مفعول نموده است. از دو ملاک “وابستهپذیری و نقشپذیری سخن نمیگوییم زیرا شرح آن در کتاب درسی آمده است. به طور خلاصه :
برای تشخیص فعل ساده از مرکب باید سه نکته را مهم دانست:
۱- توجه به معیار صرفی یعنی استفاده از قاعدهی جانشینپذیری.
۲- یعنی هم به جای فعل مورد نظر فعلهای مناسب دیگر قرار دهیم و هم به جای جزء غیرصرفی یا پایه (اسم/ صفت) نمونههای دیگر بیاوریم.
۳- مثال : او مرا خسته کرد بیچاره خفه ناتوان مقروض …. عوض کردن محتوای مسند و آوردن نمونههای دیگر جمله را بیمعنا نمیسازد. پس فعل ما ساده است. اگر مرکب بود، نمیتوانستیم جزء پیشین آن را تغییر دهیم. در فعل مرکب دو جزء اسمی و فعلی تجزیهپذیر و قابل جداسازی و جانشینسازی نیستند، مثال:حادثهی تلخی روی داد.به جای “روی ” هیچ واژهی دیگری نمیتوان آورد که معناداری جمله را حفظ کند؛ جز در یک مورد که آن هم “رخ” است و این واژه با “روی” در این جمله کاربرد یکسان دارد. پس فعل ما مرکب است.
۲- توجه به معیار نحوی، یعنی استفاده از قاعدهی هم نشینی و نظاممعنایی در تشخیص ساده یا مرکب بودن فعل (نقشپذیری و وابسته پذیری جزء پیشین فعل)
۳- توجه به معیار اوایی، یعنی استفاده از عوامل زبرزنجیری و درنگ در تشخیص ساده یا مرکب بودن فعل. اگر فعل جمله مرکب باشد، چون یک واژه به شمار میرودپس یک تکیه دارد. اگر بتوانیم پس از جزء پیشین فعل مکث یا درنگ کنیم، حتماً غعل ما ساده خواهد بود.برای این که بدانیم مکث یا درنگ چگونه در تشخیص ساده یا مرکب بودن فعل دخالت دارد از یک شیوهی ساده و علمی استفاده میکنیم:استفاده از نقش تبعی “تکرار: او مرا بیچاره کرد بیچاره من همه چیز را خراب کردم خراب اگر فعل ما مرکب بود، هرگز نمیتوانستیم قسمتی از آن را بعد از فعل تکرار کنیم. در نقش تبعی، مسندی که بعد از فعل میآید به جمله پایان میدهد و بعد از آن باید کاملا درنگ نمود و ساکت شد. اما نمیتوانیم بگوییم: حادثهی بدی روی داد روی او مرا درک نمیکند درک اکنون بر فراز ایوانها قرار داریم قرار جایگاه تکیه: جایگاه تکیه ی افعال کجاست؟
1- ماضی ساده؛ جز در ساخت سوم شخص مفرد که هجای پایانی آن تکیه دارد، تکیه ی دیگر ساخت ها روی هجای ما قبل آخر است: رفتم – دانستی. اگر((ب)) تاکید بر سر فعل درآید، در این حال در هر شش ساخت، تکیه روی ((ب)) قرار می گیرد: بگفت – بدانستم .
2- در ماضی استمراری، تکیه ی روی ((می)) واقع می شود.می آمد
3- در ماضی نقلی، در تمام ساخت ها تکیه روی هجای آخر جز فعل اصلی (صفت مفعولی) قرار دارد: رفته ام
4- در ماضی بعید، دو تکیه وجود دارد: یکی روی هجای آخر صفت مفعولی و دیگر روی اول فعل معین ((بود)): رفته بودم .
5- فعل مضارع اگر بدون پیشوند ((می)) یا ((ب)) به کار رود، تکیه روی هجای آخر آن است و اگر با پیشوند های یاد شده همراه باشد، تکیه روی پیشوند ها قرار می گیرد: روم- بروم- می روم .
6- فعل مستقبل، دو تکیه دارد: یکی روی هجای آخر واژه ی ((خواهم)) و دیگری روی هجای آخر فعل اصلی: خواهم دانست .
7- در امر و نهی، تکیه روی هجای اول یعنی پیشوند ((ب)) یا ((نَ)) یا ((مَ)) است: برو- نرو- مرو .
نکته ی (1): تکیه ی حاصل مصدر ها- که اسم هستند- در هجای پایانی است؛ حال اگر تکیه را به هجای اول منتقل کنیم، اسم به یک جمله ی اسنادی تبدیل می شود: خوبی= خوب هستی . نکته ی (2): برخی از کاربرد های یاد شده به دستور تاریخی مربوط است؛ مثل تکیه ی ((ب)) تاکید و ((مَ)) نهی .
نکته ی (3): هر نوع پیشوندی به فعل افزوده شود، تکیه ی فعل را به خود اختصاص خواهد داد: ((او سخن مرا دریافت.)) ((استاد زرین کوب در گذشت.))
1- در ماضي مستمر و مضارع مستمر "تکيه در کجا قرار مي گيرد؟ جواب: حقيقت اين است که دربارهي فعل و ساختمان آن در زبان فارسي تحقيق دقيقي صورت نگرفته است. از يک سو فعلها را به ساده و پيشوندي و مرکب تقسيم کردهاند و فعلهاي مرکب را داراي دست کم دو جزء اسمي و فعلي (پايه و همکرد يا جزء غيرصرفي و جزء صرفي ) دانستهاند و جز آنها را – اگر پيشوندي نباشد – ساده دانستهاند.از سوي ديگر، فعلها را در همهي انواع آن، يک واژه به شمار آوردهاند و مثلاَ فعل مركب "روي داد" را يک واژه شمردهاند.همچنين گفتهاند: واحد تکيهدار در زبان فارسي واژه است... و هر واژهي مرکب فقط يک تکيه دارد.
1يعني واژههاي فارسي – چه ساده و چه مرکب- فقط يک تکيه دارند.اگر اين مقدمات را بپذيريم بايد بگوييم: الف: هر واژه – چه ساده و چه مرکب- در زبان فارسي يک تکيه دارد. ب: ماضي مستمر يا مضارع مستمر، يک واژه است. ج: پس ماضي مستمر يا مضارع مستمر، يک تکيه دارد. ولي آقاي وحيديان کاميار در کتاب "نواي گفتار" ص 31 نوشتهاند:" ماضي مستمر يا ماضي درجريان در حکم يک کلمه نيست، زيرا شکافبردار است و هم مکث بالقوه در ميان دو اجزاي آن ميسر است و لذا هر جزء يک تکيه دارد، تکيهي هر جزء روي هجاي اول است : داشتم مي رفتم
در ماضي مستمر نقلي، تکيهي فعل، "داشتن" روي هجاي آخر است، مثل: داشته ميرفته مضارع مستمر يا در جريان نيز مانند ماضي مستمر، دو واحد است و لذا داراي دو تکيه. تکيهي جزء اول روي هجاي دوم است و تکيهي جزء دوم روي هجاي اول:دارمميخورم
اکنون بايد پرسيد: آيا ماضي يا مضارع مستمر يک واژهاند يا دو واژه؟ اگر يک واژهاند، پس بايد يک تکيه داشتهباشند. اگر دو واژهاند پس چگونه آنها را جزء فعلهاي ساده به شمارميآوريم؟از اين گذشته، اگر دو واژهاند نقش هر يک چيست؟سرانجام "دارمميروم" يک فعل است يا دو فعل؟
به نظر بنده، ماضي مستمر و مضارع مستمر يک فعل هستند و يک واژهي چند تکواژي به شمار ميروند و يک تکيه دارند، جاي تکيه روي هجاي پيشوند،مي، است: داشتمميآمدم دارمميآيم
3. چگونه ميتوان بدون قرار دادن واژه در جمله جاي تكيه را مشخص نمود؟ همانگونه كه در كتاب "زبان فارسي 3" صفحهي 36 آمده است:
در زبان فارسي جاي هجاهاي تكيهدار مشخص است... تكيهي واژههايي كه اسم يا صفت هستند، بر هجاي پاياني واقع ميشود."البته وقتي واژهها را به طور معمولي و پشت سر هم به كار ميبريم، اصلا متوجه نميشويم كه برخي از هجاها را با فشار بيشتر تلفظ ميكنيم. تنها درحالتهاي آگاهانه – يعني وقتي قصد شناخت تكيه را داريم- و يا در آزمايشگاه صداشناسي ميتوان جاي تكيه و فشار مورد نظر بر يك هجاي واژه را معلوم كرد.پس بهتر است كه قواعد تكيه را به خاطربسپاريم و بگويم كه هجاي پاياني اسمها و صفتها تكيه دارند. يا مثلاًَ تكيهي سوم شخص ماضي ساده روي هجاي پاياني آن است.جاي تكيه فعلها و انواع آن، در كتاب راهنماي معلم زبان فارسي3 ص 69 (چاپ1381) آمده است. چه نوع اسمهايي نياز به متمم دارند؟
همان گونه كه برخي از فعلها گذرا به متمم هستند و با داشتن حرف اضافهي اختصاصي به متمم نياز دارند، بعضي از اسمها نيز از چنين خصوصيتي برخوردارند. فعل مركب "آشتي كردن " از جمله فعلهايي است كه حرف اضافهي اختصاصي دارد:"آشتي كردن با" و بدون متمم، معناي فعل و در نتيجه مفهوم جمله ناقص ميماند. واژهي "جدايي" هم از جمله اسمهايي است كه با داشتن حرف اضافهي اختصاصي "از" به متمم نياز دارد و بدون آن، معناي "جدايي" ناقص خواهد بود:جدايي از دوست دشوار بود." از دوست" متمم است ولي نه متمم فعل ؛ زيرا فعل اسنادي "بود" نيازي به متمم ندارد، بلكه متمم اسم "جدايي" است كه در جملهي بالا نقش "نهاد" دارد. متمم اسم دربارهي اسم پيش از خود – و به ندرت پس از آن- توضيح ميدهد و معناي آن را تمام ميكند؛ يعني اسمي كه در جمله نفش نهادي، مفعولي، مسندي يا متممي دارد، بدون متمم خود ناقص ميماند و حرف اضافه هم جزء ذات آن اسم است:«انتقاد از نارساييها لازم است.»نارساييها متمم است ولي نه متمم فعل، بلكه متمم اسم" انتقاد" كه در اين جمله نقش نهادي دارد. نمونههاي ديگر: كاسه پر از آب است. ( آب متمم صفت كه در جاي اسم نشسته و نقش مسندي دارد) مبارزه با استعمار تاريخ طولاني دارد. ( متمم مبارزه در نقش نهاد) او به جنگ با دشمن پرداخت. (دشمن متمم اسم جنگ است كه در اين جمله نقش متمم دارد----- متمم اسم) جدايي از او براي من دشوار بود. ( او متمم اسم "جدايي" است كه نقش نهادي دارد و "من" متمم "او" است كه نقش متممي دارد----- متمم متمم است.) رييس جمهور مصاحبه با خبرنگاران را پذيرفت.(خبرنگاران متمم اسم "مصاحبه" است كه نقش مفعولي دارد---- متمم مفعول) نكتهي مهم: متمم اسم با اسم خود مجموعاً يك نقش دارد و در جايگاه يك نقش اصلي مينشيند. به همين دليل، با وجود اجباري بودن متمم اسم و لزوم آن در جمله، مستقل به حساب نميآيد و از اجزاي اصلي جمله شمرده نميشود. جملهي : كاسه پر از آب است. سه جزئي مسندي است و متمم "آب" با حرف اضافه جزئي از گروه اسمي "پر" به شمار ميرود كه نقش مسندي دارد. همچنين:«انتقاد از نارساييها لازم است.»"انتقاد از نارساييها" نهاد جمله است و متمم "نارساييها" جايگاه مستقل ندارد. تعداد اجزاي جمله را فقط فعل تعيين ميكند.گاه متمم اسم را ميتوان به وابستهي يسين (صفت يا مضاف اليه) تبديل نمود:رئيس جمهور در يك مصاحبهي مطبوعاتي اعلام كرد.... مصاحبهي مطبوعاتي= مصاحبه با مطبوعات. انتقاد از نارساييها لازم است. انتقاد نارساييها لازم است. مضاف اليه تعدادي از اسمهاي متمم خواه:
نزاع با / گفتگو با /صلح با / مناظره با / جنگ با /مناقشه با / نبرد با / سازش با / رو بوسي با /مقابله با / وداع با / دعوا با / مدارا با / مسابقه با / معامله با
ادبی آموزشی